قمر در عقرب

قَمَر در عقرب قرار گرفتن کره ماه در برج عقرب یا در مقابل صورت فلکیِ آن است. فقها در معنای قمر در عقرب اختلاف نظر دارند. از نظر فقهایی همچون شهید ثانی و صاحب جواهر مراد از قمر در عقرب، قرار گرفتن ماه در برج عقرب است نه صورت و منازل منسوب به آن؛ صاحب عروه شامل هر دو دانسته است.

علامه طباطبایی درباره قمر در عقرب و تأثیر اوضاع و احوال ستارگان بر حوادث زمینی، بر آن است که به لحاظ عقل، چنین چیزی قابل اثبات یا انکار نیست؛ هر چند اصل ارتباط حوادث زمینی با اوضاع ستارگان آسمانی پذیرفتنی است. به عقیده وی روایت امام صادق(ع) یا حمل بر تقیه می‌شود یا منظور زمینه‌ساز بودن اوضاع و احوال ستارگان (نه علت) درباره حوادث خاص زمینی است. عبدالله جوادی آملی، قمر در عقرب را تأثیرگذار در حوادث زندگی بشر شمرده است.

فقیهان شیعه، اجرای صیغه ازدواج و سفر کردن در هنگام قمر در عقرب را با اتکا به روایتی از امام صادق(ع) مکروه شمرده‌اند؛ اما این حکم را شامل مراسم جشن ازدواج نمی‌دانند. محقق کرکی، از فقیهان بزرگ شیعه در دوره صفویه، حتی سفر حج را در این هنگام مکروه دانسته است.

مفهوم‌شناسی

روزهای قمر در عقرب سال ۱۳۹۹ش و ساعات ورود و خروج از آن. برگرفته از وبگاه مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی ـ نجومی وابسته به دفتر آیت‌الله سیستانی.

قمر در عقرب،‌ به وضعیتی اشاره دارد که کره ماه در برج عقرب یا مقابل صورت فلکی عقرب قرار گیرد. عقرب یکی از برج‌های دوازده‌گانه آسمان است که در منطقة البُروج قرار دارد. منطقة البروج نیز نواری است که خورشید، ماه و سیارات از زاویه دید ناظر زمینی از آن عبور می‌کنند و دایره میانی آن سیر حرکت ظاهری سالانه خورشید است.

قمر در عقرب، قرار گرفتن ماه در صورت فلکی عقرب است. کره ماه در طول یک ماه قمری یک بار به طور کامل به دور زمین می‌چرخد که این دور کامل، به دوازده قسمت تقسیم شده و برج‌هایی نیز برای هر یک از آنها انتخاب شده است که اولین آنها برج حَمَل و آخرین آنها برج حوت است. هنگامی که کره ماه در چرخش خود به دور زمین به برج عقرب می‌رسد، قمر وارد عقرب می‌شود و هنگامی که از برج عقرب خارج می‌شود، گفته می‌شود قمر از عقرب خارج شد. ورود و خروج کره ماه در برج عقرب، دو روز و نیم طول می‌کشد و این حالت در هر ماه قمری یک بار رخ می‌دهد.

قمر در عقرب در فقه

از نظر فقهایی همچون شهید ثانی و صاحب جواهر مراد از قمر در عقرب، برج عقرب است، نه صورت و منازل منسوب به آن. چنانکه حسن حسن‌زاده آملی، فیلسوف شیعه اهل ایران، گزارش کرده است، فقیهان در معنای قمر در عقرب که در روایت منقول از امام صادق(ع) آمده است اختلاف‌نظر دارند؛ از نظر شهید ثانی در شرح لمعه، و فاضل هندی در کشف اللثام، مراد از قمر در عقرب، معنای اصطلاحی و تخصصی آن نزد منجمان است که ماه باید به صورت دقیق در برج عقرب قرار گیرد، اما از دیدگاه صاحب جواهر مقصود معنای عرفی آن است؛ یعنی قرار گرفتن ماه در مقابل صورت فلکی عقرب به گونه‌ای که مردم آن را با چشم عادی مشاهده کنند. از سوی دیگر، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، در کتاب عروة الوثقی، روایت مذکور را شامل هر دو معنا می‌داند؛ یعنی هم معنای تخصصی، دقیق و علمی آن، و هم آنچه با چشم قابل دیدن است. حسن‌زاده آملی نظر سید محمدکاظم یزدی را در راستای احتیاط دانسته و در کتاب هزار و یک کلمه گفته است که مراد از قمر در عقرب در کتب فقهی، معنای متعارف نزد اهل نجوم و هیئت است و فقط صاحب عروه آن را به صورت مطلق (تخصصی و عرفی) معنا کرده است.

اثبات یا انکار تأثیر قمر در عقرب

تأثیر قمر در عقرب، جزو باورهایی است که کم‌وبیش در میان مردم وجود دارد و روایاتی نیز در تأیید آن نقل شده است، اما روایاتی نیز از چنین باورهایی نهی کرده‌اند.

در لغت‌نامه دهخدا آمده است که قمر در عقرب، یعنی اینکه ماه در برج عقرب قرار گیرد که آن را نحس می‌پندارند و از انجام کارها خودداری می‌کنند. همچنین قمر در عقرب را کنایه از نابسامانی اوضاع و احوال دانسته‌اند.

از جمله احادیثی که چنین باورهایی را تأیید می‌کند، حدیثی از امام صادق(ع) است که بر اساس آن، کسی که در هنگام قمر در عقرب مسافرت یا ازدواج کند، خیر و خوشی نخواهد دید.

علامه طباطبایی معتقد است از لحاظ عقل، دلیلی بر اثبات یا انکار بدیُمن یا خوش‌یمن بودن روز یا زمان خاصی در دست نیست، و روایات در این باره هم گرچه فراوان است، اما بیشتر آنها به دلیل مرسل بودن یا مرفوع بودن، ضعیف هستند. از نظر وی خود روز یا زمان نمی‌تواند وصف بدیمن یا خوش‌یمن داشته باشد، و روایاتی که دلالت بر چنین مطلبی داشته باشند حمل بر تقیه می‌شوند یا کنار گذاشته می‌شوند.

علامه طباطبایی درباره قمر در عقرب و تأثیر اوضاع و احوال ستارگان بر حوادث زمینی نیز بر آن است که چنین امری به‌لحاظ عقلی قابل اثبات یا انکار نیست؛ البته وی اصل ارتباط حوادث زمینی با اوضاع ستارگان آسمانی را انکار نکرده و آن را مخالف ضروریات دینی نیز ندانسته است. به گفته او روایت منقول از امام صادق(ع) و امثال آن ممکن است حمل بر تقیه شود و ممکن است مراد این باشد که اوضاع و احوال ستارگان زمینه‌ساز (نه علت) حوادث خاصی در زمین هستند.

از نظر عبدالله جوادی آملی، مفسر و فیلسوف شیعه نیز نحس بودن ذاتی روز یا زمانی خاص صحیح نیست، اما منع روایات از عقد ازدواج یا مسافرت هنگام قمر در عقرب برحق است؛ زیرا حوادث جهان می‌تواند در زندگی انسان مؤثر باشد.

احکام شرعی

برای قمر در عقرب احکامی در فقه شیعه بیان شده است؛ از جمله:

فقیهان شیعه با استناد به روایت امام صادق(ع)، ازدواج هنگام قمر در عقرب را مکروه شمرده‌اند. گفته شده مراد از تزویج در روایت، عقد ازدواج است و شامل مراسم جشن ازدواج نمی‌شود.
علامه مجلسی در کتاب حلیة المتقین، آمیزش در زمان قمر در عقرب را مکروه شمرده است.
مسافرت در هنگام قمر در عقرب کراهت دارد؛ دلیل این حکم نیز روایت امام صادق(ع) دانسته شده است. محقق کرکی، از فقیهان بزرگ شیعه در دوره صفویه، حتی سفر حج را در هنگام قمر در عقرب مکروه دانسته است.
حجامت در روز چهارشنبه در صورتی که ماه در برج عقرب باشد، مکروه شمرده شده است.

در سایت جامع المسائل، وابسته به دفتر آیت الله مکارم شیرازی، از مراجع تقلید شیعه آمده است، برای از بین بردن اثر شوم قمر در عقرب می‌توان از دعا و صدقه بهره برد. برای تشخیص زمان قمر در عقرب، تقویم‌های نجومی مورد اعتماد دانسته شده‌اند.

پانویس

↑ ،‌ خبرگزاری دانشجو.
↑ ، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل بیت(ع)؛ ،‌ خبرگزاری دانشجو.
↑ ، سایت جامع المسائل.
↑ ،‌ خبرگزاری دانشجو.
↑ ، خبرگزاری حوزه.
↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۴۱.
↑ حسن‌زاده آملی، دروس معرفة الوقت و القبلة، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۱-۱۶۳.
↑ حسن‌زاده آملی، دروس معرفة الوقت و القبلة، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۱-۱۶۳.
↑ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۲۲.
↑ اکبری، خرافه‌ها و واقعیت‌ها، ۱۳۹۱ش، ص۴۹.
↑ به‌عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۷۵، ح۴۱۶؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۶۷، ح۲۴۰۱.
↑ به‌عنوان نمونه نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۷۹، ص۱۰۵؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۳۷۶.
↑ دهخدا، لغت‌نامه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۵۶۱.
↑ دهخدا، لغت‌نامه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۱۸۹.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۷۵، ح۴۱۶؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۶۷، ح۲۴۰۱.
↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۱ و ۷۲.
↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۵.
↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۵.
↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۶.
↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، نشر اسراء، ج۱۵، ص۵۱۸ و ۵۱۹.
↑ برای نمونه نگاه کنید به محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۱؛‌ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۲ و ج۱۲، ص۱۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۱؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۳، ص۳۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۴۱.
↑ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۱۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۱.
↑ ، سایت جامع المسائل.
↑ علامه مجلسی، حلیة المتقین، ۱۳۶۹ش، ص۱۲۴ و ۱۲۵.
↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۴، ص۴۱؛ طباطبایی، العروة الوثقی (المحشی)، ۱۴۱۹ق، ج‌۴، ص۳۲۶.
↑ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۲.
↑ علامه مجلسی، حلیة المتقین، ۱۳۶۹ش، ص۲۷۰.
↑ ، سایت جامع المسائل.
↑ ، ‌سایت جامع المسائل.

↑ در حدود قرن پنجم پیش از میلاد، اخترشناسان بابلی یا یونانی، منطقه البروج را به دوازده قسمت برابر تقسیم کردند و هر یک از آنها را یک برج نامیدند. از آنجا که در هر برج، ستارگانی گرد آمده بودند که از حالت اجتماع آنها صورت حیوانی قابل تصور بود، آن برج را به نام آن حیوان نامیده‌اند؛ مانند برج حمل ‌(قوچ)، برج ثور (گاو نر)، برج سرطان (خرچنگ). برج عقرب، هشتمین برج است. (نگاه کنید به: حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۲۰ و ۲۱؛ ، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل بیت(ع).)

منابع

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق و تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول،‏ ۱۴۰۴ق.
، ‌سایت جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و سؤالات فقهی، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۳۹۹ش.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
‌ ، سایت جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و سؤالات فقهی، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۳۹۹ش.
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم، مرکز نشر اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن، دروس معرفة الوقت و القبلة، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
، سایت جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و سؤالات فقهی، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۳۹۹ش.
، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب:‌ ۱۱ تیر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۳۹۹ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، زیر نظر جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۵ش.
، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل بیت(ع)، تاریخ درج مطلب:‌ ۲۵ اسفند ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۳۹۹ش.
شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
‌ طباطبایی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی (المحشی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
،‌ خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آبان ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۹ آذر ۱۳۹۹ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
‌ علامه مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، قم، لقمان،‌ چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
‌ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.

[1] ،‌ خبرگزاری دانشجو.

[3] ، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل بیت(ع)؛ ،‌ خبرگزاری دانشجو.

[4] ، سایت جامع المسائل.

[5] ،‌ خبرگزاری دانشجو.

[6] ، خبرگزاری حوزه.

[7] شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۴۱.

[8] حسن‌زاده آملی، دروس معرفة الوقت و القبلة، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۱-۱۶۳.

[9] حسن‌زاده آملی، دروس معرفة الوقت و القبلة، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۱-۱۶۳.

[10] حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۲۲.

[11] اکبری، خرافه‌ها و واقعیت‌ها، ۱۳۹۱ش، ص۴۹.

[12] به‌عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۷۵، ح۴۱۶؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۶۷، ح۲۴۰۱.

[13] به‌عنوان نمونه نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۷۹، ص۱۰۵؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۳۷۶.

[14] دهخدا، لغت‌نامه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۵۶۱.

[15] دهخدا، لغت‌نامه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۱۸۹.

[16] کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۷۵، ح۴۱۶؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۶۷، ح۲۴۰۱.

[17] علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۱ و ۷۲.

[18] علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۵.

[19] علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۵.

[20] علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۷۶.

[21] جوادی آملی، تفسیر تسنیم، نشر اسراء، ج۱۵، ص۵۱۸ و ۵۱۹.

[22] برای نمونه نگاه کنید به محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۱؛‌ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۲ و ج۱۲، ص۱۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۱؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۳، ص۳۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۴۱.

[23] محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۱۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۱.

[24] ، سایت جامع المسائل.

[25] علامه مجلسی، حلیة المتقین، ۱۳۶۹ش، ص۱۲۴ و ۱۲۵.

[26] بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۴، ص۴۱؛ طباطبایی، العروة الوثقی (المحشی)، ۱۴۱۹ق، ج‌۴، ص۳۲۶.

[27] محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۲.

[28] علامه مجلسی، حلیة المتقین، ۱۳۶۹ش، ص۲۷۰.

[29] ، سایت جامع المسائل.

[30] ، ‌سایت جامع المسائل.

[2] در حدود قرن پنجم پیش از میلاد، اخترشناسان بابلی یا یونانی، منطقه البروج را به دوازده قسمت برابر تقسیم کردند و هر یک از آنها را یک برج نامیدند. از آنجا که در هر برج، ستارگانی گرد آمده بودند که از حالت اجتماع آنها صورت حیوانی قابل تصور بود، آن برج را به نام آن حیوان نامیده‌اند؛ مانند برج حمل ‌(قوچ)، برج ثور (گاو نر)، برج سرطان (خرچنگ). برج عقرب، هشتمین برج است. (نگاه کنید به: حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۲۰ و ۲۱؛ ، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل بیت(ع).)